Olsztyn

Olsztyn (niem. Allenstein, łac. Allenstenium, Holstin) – stolica województwa warmińsko-mazurskiego, siedziba władz administracyjnych regionu i ziemskiego powiatu olsztyńskiego, kurii archidiecezji warmińskiej.  

W połowie XIV wieku na miejscu drewnianej strażnicy na wzniesieniu w zakolu rzeki Łyny rozpoczęto budowę murowanego zamku. Na południe od niego zaczęło powstawać miasto, którego zasadźcą został Jan z Łajs, jego pierwszy sołtys. 31 października 1353 r. kapituła nadała mu przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim oraz nazwę Allenstein – „gród nad Łyną”.

Duży obszar komornictwa, dobre położenie na szlaku handlowym oraz zapewnienie bezpieczeństwa przyczyniły się do szybkiego rozwoju gospodarczego Olsztyna. Miasto i zamek scalono murami i otoczono szeroką fosą połączoną z rzeką. Wyznaczono rynek oraz podzielono miasto na kwartały i parcele. W drugiej połowie XIV w. wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, który uchodzi za jeden z najwybitniejszych przykładów gotyku ceglanego w Polsce. Do dziś przetrwała wytyczona w XIV w. sieć ulic i część fortyfikacji.

Olsztyn, jak cała Warmia, był wbudowany w krzyżacki system administracyjny i obronny. W 1454 r. miasto przystąpiło do Związku Pruskiego. Ostatecznie, po zwycięskiej dla króla wojnie trzynastoletniej, na mocy traktatu pokojowego zawartego 19 października 1466 r. wraz z całą Warmią trafiło pod zwierzchnictwo polskiego monarchy.

Najsłynniejszym lokatorem zamku olsztyńskiego był Mikołaj Kopernik, który w latach 1516-1521 sprawował w nim urząd administratora dóbr kapituły warmińskiej. Do jego obowiązków należało prowadzenie akcji osadniczej na tych terenach i ich zagospodarowywanie, a także przygotowanie zamku i miasta do obrony przed atakiem Krzyżaków. Spisywał tu pierwsze księgi swojego epokowego dzieła O obrotach sfer niebieskich. Nad wejściem do jego dawnych komnat znajduje się wykonana najprawdopodobniej jego ręką tablica astronomiczna.

Kolejne stulecia to okres rozkwitu miasta, korzystającego z dogodnego położenia na ruchliwym szlaku Królewiec – Warszawa. Rozwój został powstrzymany przez wojny północne w XVII i XVIII w., a wielka zaraza lat 1709-1712 wyludniła miasto niemal całkowicie. Dzięki wsparciu kapituły Olsztyn w XVIII w. zdołał poprawić swe położenie. W okresie rozbiorów Warmię wcielono do Królestwa Prus.

W czasie wojen napoleońskich miasto zostało po raz kolejny obrabowane. 3 lutego 1807 r.  zatrzymał się tu na krótko cesarz Francuzów Napoleon Bonaparte.

Druga połowa XIX w. to kolejny okres dynamicznego rozwoju Olsztyna – już stolicy wschodniopruskiej rejencji (powiatu). W 1867 r. powstał szpital, w latach 1872-1873 przeprowadzono przez miasto magistralę kolejową łączącą Toruń z Królewcem, w 1877 r. ruszyło gimnazjum. Olsztyn stał się też jednym z ośrodków polskiego ruchu narodowego na Warmii.

Zniszczone w ok. 40 proc. przez Armię Czerwoną w czasie II wojny światowej miasto  wiosną 1945 roku znalazło się ponownie w polskiej administracji stając się stolicą nowego województwa.

Głównym śladem węgierskim jest plac gen. Józefa Bema. 30 października 1956 r. podczas powstania węgierskiego odbyła się tu jedna z największych w Polsce manifestacji poparcia dla walczących o wolność Węgrów. Na wniosek studentów Wyższej Szkoły Rolniczej ówczesną nazwę zmieniono na plac Powstańców Węgierskich. Jednak rok później nadano mu imię generała J. Bema, bohatera polsko-węgierskiego.

Wydarzenia te upamiętania tablica umieszczona w 2006 r. na frontowej ścianie, znajdującego się przy palcu budynku Starostwa Powiatu Olsztyńskiego. Napis na niej głosi: W hołdzie studentom Wyższej Szkoły Rolniczej i mieszkańcom Olsztyna, którzy w tym miejscu 30 października 1956 roku, solidaryzując się z walczącym o suwerenność narodem węgierskim, upomnieli się o wolność naszą i waszą.